Historia piłki ręcznej – jak powstała ta dyscyplina?

Dokładana odpowiedź na pytanie kto wymyślił piłkę ręczną i kiedy to było, nie do końca jest tak prosta, jakby mogłoby się to wydawać. Można jednak wskazać pewne przypuszczenia. Początków piłki ręcznej możemy dopatrywać się już w starożytności, gdzie ludzie szukali rozrywki podobnie, jak i my teraz.

Już w starożytnej Grecji rozgrywały się urania. Polegały one na tym, że jeden z zawodników wybijał wysoko piłkę, a drugi musiał ją złapać w podskoku, zanim dotknął stopami ziemi. Starożytni grali także w trigon, gdzie trzy osoby rzucały do siebie piłkę, przerzucając ją wcześniej z ręki do ręki. Zainteresowaniem cieszył się także aporrhaksis, gdzie jeden zawodnik rzucał piłkę skośnie nad ziemią, a drugi łapał ją, gdy ta się odbiła – i odrzucał.

Także starożytny Rzym miał swoją grę z piłką – herpastum, w którą grali legioniści rzymscy. Gra ta jest uważana za prototyp rugby, bowiem brały w niej udział dwa zespoły, które próbowały odebrać sobie piłkę, przestrzegając określonych zasad. Czy Rzymianie posiłkowali się grami z Grecji? Nie wiadomo do końca. Gry te jednak mogą być „prototypem” współczesnych rozgrywek.

Najbardziej podobną grą do współczesnej piłki ręcznej jest fangabllspiel, który był praktykowany w średniowiecznych Niemczech. Podobne gry w tej epoce rozgrywali także inni mieszkańcy Europy jak na przykład Francuzi. Zawody z użyciem piłki pojawiały się więc w różnych krajach, gdzie każdy grał według pewnych przyjętych zasad.

Na początku XIX wieku istniały gry, które jeszcze bardziej przypominały współczesną piłkę ręczną. Na ówczesnych terenach Czech i Słowacji była to hazena, którą opracowali nauczyciele wychowania fizycznego a w którą grały przed wojną głównie kobiety. Sport ten uprawiano także w Jugosławii, a mistrzostwa świata w tej dyscyplinie odbyły się w Londynie. W Polsce grę tę nazywano jordanką. Hazena dopiero po wojnie zaczęła być zastępowana przez klasyczną piłkę ręczną. W bardzo podobny sport grali także w XIX wieku Duńczycy, obecni Ukraińcy, Niemcy, Urugwajczycy czy Irlandczycy.

Jednak dopiero pod koniec XIX wieku powstała dyscyplina, którą znamy dzisiaj. Zawdzięczamy to Duńczykowi, który w 1898 spisał reguły i zasady, a następnie opublikował je w 1906 roku. Był to Holger Nielsen. To właśnie jemu zawdzięczamy zasadę maksymalnego czasu, jaki można trzymać piłkę i zakaz biegania z nią po boisku.

Następną osobą, która wydała kolejne zasady obowiązujące w grze był Max Heiser. Opublikował je w roku 1917. W jego założeniu gra ta powinna być przeznaczona głównie dla kobiet, a dla mężczyzn powinien pozostać tradycyjny football. To właśnie rok 1917 przyjmuje się jako datę narodzin piłki ręcznej.

Dwa lata później, czyli w roku 1919, zasady gry kolejny raz zostały rozwinięte, tak aby sport ten stał się bardziej atrakcyjny dla mężczyzn. I tak od roku 1938 rozgrywane są zawody światowe drużyn męskich, a od roku 1957 – damskich. Pierwszy mecz piłki ręcznej odbył się w roku 1925 pomiędzy drużynami z Niemiec i Austrii.

Za narodziny rozgrywek uznaje się przełom XIX i XX w. W 1914 roku w miejscowości Szczypiorno pod Kaliszem (obecnie jest to dzielnica Kalisza) Niemcy rozpoczęli budowę obozu jenieckiego, do którego 3-4 lata później trafili polscy legioniści. Ze względu na to, że w obozie panowała bezczynność – jego mieszkańcom nie przypisano żadnych obowiązków, nie trudnili się pracą ani rzemiosłem – władze obozu zarządziły, aby jeńcy sami wymyślili dla siebie zajęcie. Owocem tego rozkazu było rozpoczęcie gry w piłkę na otwartym boisku – sportu nazwanego później przez Polaków szczypiorniakiem od nazwy tej miejscowości.

Kluczowym elementem szczypiorniaka była piłka do gry. Internowani legioniści nie mieli pod ręką nic przypominającego kulisty przedmiot, dlatego postanowili sami skonstruować go ze szmat, przez co zaczęto nazywać go „szmacianą”. Ze względu na to, że taka piłka nie była w stanie się odbić, zawodnicy podawali ją sobie podczas biegu i próbowali umieścić ją w „prostokącie” przeciwnika – bramkę stanowiła przestrzeń między dwiema tyczkami, której pilnował jeden z zawodników drużyny. 

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i przyłączeniu Śląska do granic naszego kraju piłka ręczna zaczęła rozwijać się w większych miastach: Warszawie, Poznaniu, Krakowie czy Łodzi. W 1928 roku powstał natomiast Polski Związek Gier Sportowych, który zrzeszał siatkówkę, koszykówkę i piłkę ręczną, która towarzyszy nam po dziś dzień i jest reprezentowana przez naszych zawodników podczas licznych mistrzostw.

Kluczowym momentem było powstanie Polskiego Związku Piłki Ręcznej w Polsce w 1936 roku, a jego pierwszym prezesem został płk Adam Brzechwa-Ajdukiewicz. Obok szczypiorniaka w okresie międzywojennym zainteresowaniem zaczęła cieszyć się gra zwana hazeną – kobieca gra zespołowa, której zasady były bardzo podobne do piłki ręcznej. Polskie zawodniczki rywalizowały o tytuł na Mistrzostwach Polski w zespołach składających się z 7 zawodników nawet wcześniej niż mężczyźni.

Dopiero od 1967 roku w całej Polsce ostatecznie znormalizowano liczbę zawodników biorących udział w grze do 7 graczy. Od lat 80. XX w. polskie zespoły zaczęły zdobywać uznanie na arenie międzynarodowej, jeszcze bardziej rozpowszechniając tę grę. W 1976 r. w polscy szczypiorniści (mężczyźni) wygrali brązowy medal na Igrzyskach Olimpijskich w Montrealu. W 2002 roku na turnieju w Gdańsku Biało-Czerwonym udało się zdobyć tytuł Młodzieżowego Mistrza Europy. Wraz z brązowym medalem otrzymanym w 1982 roku na Mistrzostwach Świata były to jedne z największych sukcesów w historii Reprezentacji Polski w piłce ręcznej mężczyzn.

Bardzo ważnym wydarzeniem dla polskich zespołów był rok 2018, w którym polska piłka ręczna świętowała swoje stulecie podczas uroczystego jubileuszu. Obchody zwieńczyła październikowa „Gala 100-lecia Piłki Ręcznej w Polsce” w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej w Warszawie, podczas której swoją obecność zaznaczyło wiele ważnych osobistości, w tym reprezentanci Polski oraz osoby związane z polską reprezentacją. 

Nie można pominąć także faktu, że w tym samym roku Polska po raz pierwszy była gospodarzem turnieju finałowego Mistrzostw Świata kobiet do lat 18. Miał on miejsce w sierpniu w Kielcach. Rok później Polska została gospodarzem Mistrzostw Europy w piłce ręcznej plażowej w kategoriach kobiet i mężczyzn, a także juniorek i juniorów. Oba wydarzenia pod względem organizacyjnym zostały wysoko ocenione między innymi przez Międzynarodową Federację Piłki Ręcznej.

Pierwsze Mistrzostwa drużyn męskich rozegrały się w Niemczech w 1938 roku, jednak uczestniczyły w nich tylko 4 zespoły: z Niemiec, Austrii, Szwecji i Danii. Mistrzem została reprezentacja niemiecka. Debiut Polaków w Mistrzostwach Świata w Piłce Ręcznej przypadł na 3. edycję turnieju rozgrywaną w 1958 roku w NRD – Polska zajęła wówczas 5. miejsce. Na kolejnym turnieju w NRD, w 1974 roku reprezentacja Polski zajęła zaszczytne 4. miejsce.

Pierwszy raz polska drużyna stanęła na podium, zdobywając brązowy medal w 1982 roku w Niemczech, wygrywając z Danią. Z kolei ogromny sukces kobiecej reprezentacji odnotowano w 1985 roku w Korei Południowej, gdzie Polki wygrały brązowy medal w kategorii młodzieżowej.

Jak dotąd największym sukcesem polskich zawodników jest srebrny medal, który otrzymali na Mistrzostwach Świata w Piłce Ręcznej w 2007 roku. Wówczas w półfinale mistrzostw pokonaliśmy 36:33 Danię, natomiast w finale ulegliśmy niemieckiej reprezentacji 24:29. Na kolejnych wydarzeniach w 2009 i 2015 roku Polacy zgarnęli brąz. Natomiast reprezentacja kobiet zakończyła konkurs w 2015 roku na 4. miejscu, co mimo braku podium było istotnym osiągnięciem.

Historia piłki ręcznej to fascynująca podróż od starożytnych gier po współczesny sport, który jest lubiany na całym świecie. Ewoluowała przez wieki, czerpiąc inspiracje z różnych kultur, aż do ustalenia oficjalnych zasad na przełomie XIX i XX wieku. Dziś dyscyplina ta jest dynamiczną i emocjonującą grą ruchową, cieszącą się dużym uznaniem zarówno wśród zawodników, jak i kibiców na całym świecie.